تاج محل؛ بنای ساخته شده با عشق

بدون اغراق می توان تاج محل را مشهورترین بنای تاریخی کشور هندوستان و یکی از مشهورترین آثار تاریخی دنیا دانست. بخشی از شهرت این بنا مدیون تاریخچه خاص آن است که بی شباهت به فیلم های پر سوز و گداز هندی نیست . در واقع می توان تاج محل را بنائی دانست که با نیروی عشق و وفاداری شوهری به همسرش ساخته شده است . 

تاج محل آرامگاهی است بسیار زیبا و خاص که در شهر آگرا در هندوستان قرار دارد و به عنوان یکی از عجایب هفتگانه جدید در جهان شناخته شده است. این بنا در دوره مغول های هندوستان که همزمان با پادشاهان صفویه در ایران حکمرانی می کردند  و در دوره  پادشاهی شاه جهان ساخته شده است. شاه جهان همسر سوم خود با نام ممتاز محل را بسیار دوست داشت و پس از مرگش آرامگاهی برای وی ساخت تا یاد و خاطره اش را زنده نگه دارد.

آرامگاه تاج محل و محوطه اطراف آن نزدیک به 405 هکتار است و همچون جواهری در میان بناهای معماری اسلامی در هند می درخشد. این بنا به عنوان شاهکاری در معماری در سطح جهانی شناخته شده و مشهور است و از سوی میراث جهانی تحسین گردیده و در سال 1983 در سازمان میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

جالب است بدانید که ممتاز محل یا ارجمند بانو بیگم که اصالتی ایرانی داشت، سومین همسر شاه جهان بوده و در نزد شاه جهان بسیار محبوب بود. ممتاز محل در زمان به دنیا آوردن چهاردهمین بچه اشان به نام گائوهارا بیگم  در سال 1631 میلادی از دنیا می رود و شاه جهان که  اندوه بزرگی را متحمل شده بود، تصمیم به  ساخت آرامگاهی برای یاد بود همسرش گرفت و ساخت این بنا  را که در برخی منابع تاریخی به درخواست ممتاز محل از وی بود را به مرحله اجرا گذاشت.

بنای تاج محل نخستین و مهم ترین نمونه معماری اسلامی دوره مغول در هند است که سبک معماری آن ترکیبی از سبک های معماری ایران، ترکیه و هند است. همه سطح نمای بیرونی بنای آرامگاه با سنگ مرمر پوشیده شده و بنایی یک دست سفید رنگ و زیبا را به نمایش می گذارد و با وجود گنبد سفید رنگ بنا ساختاری از مجموعه ای یکپارچه را در برابر دیدگان گردشگران ترسیم می کند . جالب است بدانید که قبر ممتاز محل نیز از سنگ مرمر پوشیده و تزئین شده است.

ساخت بنای تاج محل در سال 1632 میلادی (1042 خورشیدی) آغاز شده و در سال 1648 میلادی(1058 خورشیدی)  به پایان رسید و محوطه سازی و ساخت باغ این آرامگاه تا پنج سال پس از آن ادامه داشته و در سال 1653 میلادی ساخت مجموعه به طور کامل به پایان رسید. در ساخت این آرامگاه هزاران هنرمند و صنعتگر مشغول کار بودند و نتیجه 21 سال هنر و کار آنها بنایی است که امروزه یکی از پر بازدید کننده ترین مکان های تاریخی به حساب می آید.

به طور کلی طراحی و ساخت این بنا زیر نظر معماران شاهنشاهی زمان خود بود و گروهی خاص سرپرستی هنرمندان ، صنعتگران و معماران این بنا را بر عهده داشتند که شامل ابوالکریم مامور خان، مکرمت خان و استاد احمد لاهوری بودند. استاد احمد لاهوری طراح اصلی این آرامگاه به حساب می آمده است. هنرمندان و صنعت گران این بنا از ایران، هند و عثمانی بوده اند. دو نفر از هنرمندان ایرانی که در ساخت این آرامگاه شرکت داشتند، امانت خان شیرازی و محمد خان شیرازی بودند. در منابع تاریخی ذکر شده است که امانت خان شیرازی خوشنویس این بنا بوده است که نوشته های این بنا را با خط ثلث در رنگ مشکی بر بدنه سفید رنگ مرمرین بنا نقش داده است. 

در لحظه ورود به مجموعه تاج محل می توان به ترتیب چهارسو بازار را به نظاره نشست، و پس از گذشت از فضایی رابط که میدان جلوخانه است به باغ مجموعه رسید که باغی بسیار زیبا و دلنشین است و نمادی از باغ های اصیل ایرانی را به نمایش می گذارد و پس از گذشتن از باغ، می توان به آرامگاه و در درون آن به مزار ممتاز محل دست یافت.

ساختمان بنای تاج محل از 58 متر بلندا و 56 متر پهنا برخوردار است که مقبره ممتاز محل درست در مرکز مجموعه قرار گرفته است . بنای مرمری بزرگ آرامگاه تاج محل بر روی تخته سنگ مربعی شکل بزرگی از جنس مرمر به اندازه صد متر در صد متر ساخته شده است و دارای گلدسته ها و ایوان های متقارن است که زیبایی بنا را دوچندان کرده است . این تقارن به گونه ای دقیق و زیبا اجرا شده است که از هر سمت که به آن نگریسته شود ، یک تصویر یکسان دیده خواهد شد . در هر یک از گوشه های این سکوی مربع شکل مناره ای به بلندای 42 متر بر پایه ای هشت ضلعی خود نمایی می کند که بالای آن گلدسته قرار دارد .

پلان بنا هشت ضلعی نامتساوی است که چهار ضلع آن بزرگ تر از چهار ضلع دیگر بوده و نزدیک به 55 متر است. هر کدام از این اضلاع دارای تاقنما هستند که در چارچوب ایوان نمایان می شوند . چهار ایوان در چهار جهت اصلی بنا قرار گرفته اند که بلندای هر کدام 32.24 متر است. قوس های هر ایوان دارای نقش های گل و بوته بر زمینه مرمری پرچین کاری شده است و بر پیشانی و دو سوی پیش تاق ها در قاب بندی زیبا سوره یاسین به خط ثلث دیده می شود. این تزئینات را نیز بر پیرامون سردر بنا نیز می توان مشاهده کرد. در دو سوی ایوان های اصلی و بر زاویه های بنا، شانزده منارگونه باریک می توان دید که نوک آنها همانند غنچه نیلوفر آبی است. 

در سراسر دیواره های این بنای عظیم آیات قرانی با خطوط زیبا خوشنویسی شده اند . از  سوره هایی که در تزئینات این بنا به کار رفته می توان به سوره های ناس، فتح، شمس، الملک، المرسلات، التکویر، الانفطار، الانشقاق، الفجر، الضحی، الشرح، التین، البینه، الاخلاص اشاره کرد.

گنبد بنا از نوع گنبد های دو پوسته پیازی شکل است که بر بالای بخش مرکزی بنا قرار گرفته و بلندای آن از سطح زمین نزدیک به 74 متر است.  در چهار سوی گنبد و بر روی بام، چهارتاقی های کوچکی وجود دارند که دارای گنبدهای کلاه فرنگی هستند. قابل توجه است که درون آرامگاه نیز همانند نمای بیرونی آن از مرمر سفید پوشیده شده و ازاره های آن نیز مرمرین و آراسته به نقش های برجسته گل و گیاه هستند. 

باغ تاج محل همانند باغ های ایرانی ساخته شده که بسیار زیبا است و معماری دوره صفوی ایران را در هند به نمایش می گذارد. گل رز و نرگس زرد از گل هایی است که به فراوانی در این باغ دیده می شود و در کنار آنها  تعداد درختان میوه نسبت به درختان تزئینی نیز بسیار زیاد است. 

بنا به بررسی ها انجام شده طرح بنای تاج محل از بنای تیمور لنگ گورکانی  در سمرقند ، آرامگاه همایون و آرامگاه اعتماد الدوله ( که گاهی به نام بچه تاج محل خوانده می شود)  و مسجد جامع دهلی گرفته شده است. در معماری دوره های نخستین امپراتوری مغول ها در هند ، بیشتر از سنگ های ماسه ای قرمز رنگ برای تزئین و نماکاری استفاده می شد، در حالی که شاه جهان استفاده از سنگ مرمر سفید، سنگ های نیمه قیمتی و تزئیناتی با جواهر را در معماری زمان خود ایجاد کرد و مرحله ای جدید و ویژه را در معماری دوره مغول هند به وجود آورد. 

تهیه گزارش : دکتر احسان محمدحسینی