چالش خطرناک پسروی آب دریای خزر/ چرا شیرین‌سازی آب خزر مسکوت ماند؟

بحران کم آبی و قرار گرفتن ایران در کمربند خشک و نیمه خشک جهان سبب شده تا تغییرات اقلیمی از جمله کاهش و تغییر رژیم بارش‌ها، خشکسالی‌های مستمر و سوء مدیریت در مصرف آب به ویژه در بخش‌های کشاورزی و شرب، ایران را با بحران جدی کم‌آبی مواجه کند.

موضوعی که در دو سه سال اخیر و به ویژه در ماه‌های گذشته بیش از پیش از آن صحبت به میان می‌آید چراکه سدهای خالی، رودخانه‌های خشک و چاه‌هایی که دیگر آب شان شور و تلخ شده است و قطعی‌های چندین ساعته آب در برخی از شهرها و روستاها پیش چشم همگان قرار دارد و این بی آبی را دیگر همه با پوست و گوشت خود لمس می‌کنند.

در چنین شرایطی یکی از راهبردهای کشور استفاده از آب‌های نامتعارف برای رفع مشکلات آب شرب و حل بحران کم آبی است. موضوعی که مربوط به یک سال و ده سال اخیر نیست بلکه سابقه‌ای طولانی در ایران دارد. یکی از مصادیق آب‌های نامتعارف استفاده از آب دریا برای شیرین سازی است. دریای خزر با توجه به شوری کمتری که نسبت به خلیج فارس دارد، شرایط بهتری را برای ایجاد تأسیساتی نظیر آب شیرین کن برخوردار است اما خزر در سال‌های اخیر حال و روز خوشی ندارد و به گفته کارشناسان در 18 سال گذشته سطح آب بزرگترین دریاچه جهان حدود 36 هزار کیلومتر مربع کاهش یافته است، افتی که با عقب نشینی محسوس سواحل به ویژه در شمال شرق این پهنه آبی نگرانی‌های جدی زیست محیطی و اقتصادی برای کشورهای حاشیه خزر ایجاد کرده است ضمن اینکه کارشناسان هشدار می دهند در صورت نبود اقدام هماهنگ، خزر ممکن است به سرنوشت دریاچه آرال دچار شود.

در چنین شرایطی که خزر خود در شرایطی سخت و دشوار قرار دارد مباحثی همچون انتقال آب به فلات مرکزی ایران و همچنین بهره برداری به منظور شیرین سازی آب نیز مطرح می‌شود که اگر این اقدامات از نظر علمی و الزامات محیط زیستی، توجه دقیق و کافی به این شرایط پیش روی خزر نداشته باشد، ممکن است روند پسروی آب دریا و خشک شدن این دریاچه عظیم را تشدید کند.

مهم‌ترین عامل کاهش تراز آب دریای خزر، افزایش تبخیر ناشی از تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین است. با افزایش دما (پیش‌بینی افزایش تا حدود 3 تا 4 درجه سانتی‌گراد)، تبخیر آب از سطح دریای خزر به شدت افزایش یافته است و این افزایش تبخیر با بارندگی و ورود آب رودخانه‌ها جبران نمی‌شود.​

از سوی دیگر شاهد کاهش میزان روان‌آب ورودی به دریا به ویژه به واسطه ساخت سدهای متعدد در کشورهای حاشیه دریای خزر در حوضه رودخانه ولگا هستیم که بیش از 80 درصد ورودی آب به دریای خزر را تامین می‌کند. در کنار آن تغییراتی در الگوهای اقلیمی و افزایش شدت تابش خورشید نیز سبب تشدید تبخیر و کاهش ذخایر آبی شده است.​

پسروی ادامه‌دار آب خزر و کاهش سطح آب آن، موجب از بین رفتن زیستگاه‌های مهم ماهیان خاویاری، پرندگان مهاجر و دیگر گونه‌های بومی شده است. کاهش حجم آب دریا اکوسیستم حساس خزر را به شدت آسیب‌پذیر کرده و نرخ انقراض برخی گونه‌ها به ویژه ماهیان خاویاری افزایش یافته است.​

در چنین شرایطی با بحران کم آبی در مناطق مختلف کشور از جمله در استان‌ها و شهرهای حاشیه خزر مواجه هستیم، هنوز امیدمان برای رفع تنش آبی، به خزر است و گلستان هم در شرق خزر برای نخستین بار، مجوز شیرین سازی آب دریا را دریافت کرده و قرار است با سرمایه گذاری بخش خصوصی، خزر مرهمی بر تن خشکیده گلستان باشد.

طرح شیرین‌سازی آب دریای خزر در استان گلستان از سال 1397 به صورت رسمی در دستور کار قرار گرفت و هرچند دولت دوازدهم حتی در صدور مجوزهای آن هم ناتوان بود اما دولت سیزدهم مباحث این طرح را با شتاب بیشتری دنبال کرد و در نهایت مجوز آن را صادر کرد.

این طرح با هدف تأمین آب شرب استان که با تنش جدی آبی مواجه است در دستور کار قرار گرفت. قرار بود این آب از محدوده خواجه نفس برداشت و از طریق خط لوله 11 کیلومتری به ساحل چارقلی منتقل شود. سرمایه‌گذاری برای خطوط انتقال بر عهده بخش خصوصی یا دولت گذاشته شده اما تا کنون اقدام اجرایی صورت نگرفته است.

در سال 1400 در قالب برنامه جامع آب شرب استان گلستان اعلام شد که بایستی در آن سهم آب زیرزمینی کاهش و سهم آب سطحی افزایش پیدا کند و شیرین سازی آب دریا به عنوان راهکاری برای تأمین بخشی از آب مطرح شد. طبق این برنامه، در افق سال 1425 حدود 36 میلیون متر مکعب از آب شرب استان باید از طریق شیرین‌سازی آب دریای خزر تأمین شود.

مطالعات فنی شامل تاسیسات آبگیری، نحوه شیرین سازی و خطوط انتقال نیز در دست انجام است و برای تحقق این طرح نیاز به حمایت قانون‌گذار، تامین مالی و بهبود فرایندهای اجرایی است.

ایرج حیدریان، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان، در تشریح جزئیات طرح بزرگ شیرین‌سازی آب دریای خزر در گفت‌وگو با خبرگزاری تسنیم تأکید کرده است که این طرح با هدف کاهش فشار بر منابع آب زیرزمینی و تأمین آب شرب پایدار برای استان به ویژه در مناطق غربی در دست اجراست.

به گفته وی در حال حاضر 170 میلیون مترمکعب آب شرب استان به طور کامل از منابع آب زیرزمینی تأمین می‌شود که بر اساس برنامه‌ریزی‌های انجام شده، این رقم در افق 1425 به 74 میلیون مترمکعب کاهش خواهد یافت و جایگزین آن 71 میلیون مترمکعب از آب‌های سطحی و 36 میلیون مترمکعب از آب‌های نامتعارف شامل آب شیرین‌شده دریای خزر خواهد بود.

حیدریان با اشاره به ضرورت اجرای این طرح گفته استان گلستان با مصرف 87 درصدی منابع آبی در بخش کشاورزی و راندمان تنها 30 درصدی، در شرایط تغییر اقلیم و کاهش نزولات جوی با چالش‌های جدی مواجه است که مدیریت مصرف در بخش کشاورزی را به اولویت اول تبدیل کرده است.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان در مورد جزئیات فنی طرح شیرین‌سازی نیز گفته است آبگیری از دریا در فاصله 10.5 کیلومتری از ساحل و در عمق 7 متری انجام خواهد شد. انتخاب این عمق با در نظر گرفتن بدبینانه‌ترین سناریو یعنی کاهش 20 سانتیمتری سالانه تراز آب دریا صورت گرفته که تضمین می‌کند تا 25 سال آینده، آبگیر همچنان 2 متر زیر آب باقی بماند.

وی با بیان اینکه شوری آب دریای خزر یک سوم آب خلیج فارس است، تأکید کرده است که این امر هزینه شیرین‌سازی را به طور قابل توجهی کاهش می‌دهد و توجیه اقتصادی طرح را افزایش می‌دهد.

حیدریان از اخذ کلیه مجوزهای لازم برای این طرح خبر داده و گفته مجوز سازمان برنامه و بودجه کشور با اختصاص ردیف خرید تضمینی آب، مجوز سازمان حفاظت محیط زیست، مجوز پدافند غیرعامل و مجوز دفتر فنی آب و فاضلاب کشور اخذ شده است.

وی در بخش دیگری از سخنان خود به مدل سرمایه‌گذاری طرح اشاره کرد و افزوده است برآورد سرمایه گذاری طرح 900 میلیارد تومان است که به صورت مساوی بین شرکت آب و فاضلاب کشور، استان گلستان و سازمان برنامه و بودجه کشور تقسیم می‌شود.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان با اشاره به نوآوری در تأمین مالی طرح گفت که به منظور افزایش توجیه اقتصادی و کاهش قیمت تمام شده آب، مقرر شده سهم سازمان برنامه و بودجه در سال اول پروژه پرداخت شود.

حیدریان در مورد روند انتخاب سرمایه‌گذار هم گفته فراخوان اولیه از کلیه هلدینگ‌ها و شرکت‌های توانمند شامل هلدینگ کیسون، هلدینگ فراسان، بنیاد مستضعفان و هلدینگ مپنا به عمل آمده و این شرکت‌ها دارای سابقه اجرایی در پروژه‌های مشابه در خلیج فارس، دریای عمان و سطح بین‌الملل هستند.

به گفته وی فراخوان نهایی هنوز منتشر نشده و پس از ارزیابی کیفی، فنی و مالی متقاضیان، برترین گزینه انتخاب خواهد شد.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای گلستان در مورد برنامه زمانی طرح نیز اظهار کرده است که برآورد اولیه مدت اجرای طرح 3 ساله است، اما با توجه به شرایط بحرانی کم‌آبی، تلاش می‌کنیم این زمان را به 2 سال کاهش دهیم.

حیدریان به پیوند این طرح با توسعه صنعتی استان نیز اشاره کرده و گفته علاوه بر آب شرب، تخصیص آب از دریا برای صنعت نیز در نظر گرفته شده و بخشی از آب شیرین شده و همچنین پساب تصفیه شده فاضلاب گرگان به میزان 10 میلیون مترمکعب به منطقه آزاد و پتروشیمی اختصاص خواهد یافت.

وی معتقد است اجرای این طرح نه تنها مشکل آب شرب غرب استان را حل می‌کند، بلکه زمینه را برای توسعه صنعتی استان و ایجاد اشتغال فراهم می‌سازد و سهم مهمی در توسعه پایدار منطقه خواهد داشت.