تلفیق معماری اسلامی، مدرن و بومی پاکستان

دکتر احسان محمدحسینی – باستان شناس

در سال ۱۹۶۶ میلادی بازدید  ملک فیصل بن عبدالعزیز پادشاه عربستان از اسلام آباد ، انگیزه ای در پاکستان به وجود آورد تا بزرگ ترین مسجد جهان در این شهر ساخته شود .

به همین دلیل به منظور  طرح معماری مسجد ، مسابقه ای میان معماران مسلمان جهان برگزار شد که هفده کشور در آن شرکت کردند و ۴۳ طرح پیشنهادی ارائه شد . طی بررسی های انجام شده روی این طرح ها که چهار روز به طول انجامید ، طرح یک معمار از کشور ترکیه به نام ودات علی دالوکای (Vedat Ali Dalokay) تایید شد .

طرحی که این معمار ترکیه ای ارائه کرده بود، طرحی همانند چادر بادیه نشینان صحرا بود . در این طرح همان اندازه که به مدرن و نو بودن بنا توجه شده ، اصول طراحی اسلامی سنتی نیز در نظر گرفته شده است . این مسجد دارای سقف های شیبدار بوده و از چهار مناره بلند و نوک تیز برخوردار است که بلندای هر یک از مناره ها به نود متر می رسد .

این ویژگی ها سبب شده است تا مسجد ملک فیصل، واقع در اسلام‌آباد، پایتخت پاکستان، یکی از بزرگ‌ترین و شاخص‌ترین مساجد جهان اسلام محسوب شده و به باور بسیاری از معماران،  این مسجد نه‌تنها نماد معماری مدرن اسلامی در جنوب آسیاست، بلکه بازتابی از هویت ملی، دیدگاه‌های فرهنگی و جغرافیای خاص منطقه نیز به‌شمار می‌رود.

نکته قابل توجه در طراحی مجموعه فوق این است که مسجد شاه فیصل بدون استفاده از گنبد که از عناصر غالب در معماری اسلامی کلاسیک است، طراحی شده و به جای آن از سازه‌ای شبیه چادر بادیه‌نشینان استفاده شده است که نشان‌دهنده‌ی سبک زندگی سنتی قبایل منطقه و فرهنگ عشایری است. این ساختار چادری‌شکل، علاوه بر داشتن ارزش نمادین، کارایی اقلیمی نیز دارد و تهویه طبیعی را تسهیل می‌کند. چهار مناره باریک و مرتفع (هر کدام به ارتفاع ۸۸ متر) در چهار گوشه بنا قرار دارند که از مناره‌های عثمانی الهام گرفته‌اند. این مناره‌ها علاوه بر نقش نمادین، عملکرد صوتی و آوایی برای اذان و پخش صدا در نظر گرفته شده‌اند. طراحی آن‌ها به گونه‌ای است که ظاهری مدرن ولی ریشه‌دار در سنت اسلامی دارد.

ساختمان مسجد عمدتاً با بتن مسلح، سنگ مرمر سفید محلی و سرامیک‌های تزئینی ساخته شده است. استفاده از بتن به عنوان عنصر اصلی، امکان اجرای فرم‌های هندسی مدرن را فراهم ساخته و در عین حال استحکام لازم را در برابر زلزله‌های احتمالی منطقه تضمین کرده است.

این مسجد در دامنه کوه‌های مارگالا قرار دارد که بخشی از رشته‌کوه هیمالیا به‌شمار می‌روند. این موقعیت طبیعی، به مسجد پس‌زمینه‌ای باشکوه و قدسی بخشیده و آن را در چشم‌انداز اسلام‌آباد به عنصر شاخص تبدیل کرده است. انتخاب این موقعیت نه تنها بر اساس زیبایی بصری، بلکه بر مبنای اصول مقدس در جهت‌گیری به سوی قبله و دیدگاه‌های نمادین در معماری اسلامی صورت گرفته است.

مسجد ظرفیت بیش از صد هزار نمازگزار را دارد. فضای داخلی آن با خطاطی‌های عربی و هنرهای تزئینی غیرتصویری آراسته شده که با اصول هنر اسلامی هماهنگ است. برخلاف بسیاری از مساجد سنتی، در این مسجد از نقوش هندسی مدرن و نورپردازی طبیعی برای القای روحانیت فضا استفاده شده است.

ودات علی دالوکای معمار مسجد ملک فیصل در یکی از جلسه های درسی، به دانشجویان خود درباره طرحش اینگونه توضیح داده است: «من تلاش کردم که جوهره ، تناسبات و هندسه کعبه را به طور انتزاعی به کار گیرم . نقطه اوج هر یک از چهار مناره یاد آور چهار گوشه بلند کعبه است و به این روش به وسیله این مناره‌ها فرم نامحسوسی از کعبه ، بر مبنای تناسبات آن ایجاد شده‌است . اگر بالای هر مناره را به صورت مورب به نقطه پایانی مناره مقابل آن متصل کنید ، یک هرم مربع القاعده که در داخل آن معکب نامرئی مشخص می‌شود ، خواهید دید . تراز پایینی این هرم ، بدنه اصلی  مسجد را تشکیل می‌دهد و آن چهار مناره با نقطه اوجشان ، معکب فرضی کعبه را کامل می‌کنند.»

طرح اولیه این مسجد تنها دارای نمازخانه بود اما در بین سال های ۱۹۷۰ تا ۱۹۸۲ بخش های دیگری نیز به آن افزوده شد که عبارت اند از: کتابخانه ، موزه ، سالن کنفرانس ، رستوران و بخشی به عنوان دانشگاه اسلامی بین‌المللی با گنجایش ۷۰۰ نفر دانشجو. آرامگاه ژنرال محمد ضیاء الحق ، رئیس جمهور و حکمران نظامی پاکستان (از سال ۱۹۷۷ تا پایان زندگیش ۱۹۸۸) نیز در این مسجد قرار دارد . البته با توجه به اینکه بخش هایی که به این مسجد افزوده شد، خارج از نمارخانه اصلی بودند ، طرح اصلی بزرگ ترین مسجد جهان را تغییر نداده است .

ساخت این مسجد که در زمان خود بزرگ ترین مسجد جهان بود ، در سال ۱۹۸۶ میلادی به پایان رسید و نام آن را مسجد ملک فیصل نهادند چرا که شاه فیصل بن عبدالعزیز سرمایه‌گذار اصلی و بانی ساخت این مسجد بود . افزون بر آن خیابان مجاور این مسجد نیز به همین نام ثبت شده است .

ورودی اصلی بنا از شرق است که با یک حیاط به نمازخانه متصل می شود. نمازخانه مسجد دارای پلانی مربع شکل بوده که هر ضلع آن شصت متر است . گنبد بنا بر خلاف گنبدهای سنتی به کار رفته در بیشتر مسجدها ، گنبدی هشت وجهی نوک تیز بتونی است. سطح خارجی بنا با سنگ مرمر سفید رنگ سنگ فرش شده و سطح داخلی آن با طرح های موزاییکی پوشیده شده است . در این مسجد دیوار قبله در نمازخانه اصلی با کاشی های لعاب دار در رنگ های آبی و طلایی به گونه ای بسیار زیبا کاشی کاری شده است. محراب این مسجد به وسیله یک هنرمند پاکستانی طراحی شده که طرح آن همانند قرآنی باز است که به صورت ایستاده و عمومی قرار دارد .  طرح این محراب در مقایسه با دیگر مساجد در عین سادگی ، غیر متعارف است اما منبر مسجد طرحی متداول دارد .

در بخش بیرونی دیوار شمالی و غربی نماز خانه اصلی مسجد شاه فیصل و در نزدیکی آنها استخرهایی ساخته شده تا جریان هوا بر سطح آب باعث متعادل شدن آب و هوا شود . در امتداد دیوار شمالی سکویی وجود دارد که برای برگزاری مسابقه های روخوانی قرآن استفاده می شود . این بخش با خط هنرمند پرآوازه و بنام پاکستانی با سبک جدید و نو تزئین شده است . در حیاط مسجد فوراه ای بسیار زیبا دیده می شود که نمایی باشکوه به آن بخشیده است .

از تزئینات قابل توجه و جالب این مسجد ، تزئین گذرگاهی است که دسترسی به نیم طبقه بخش بانوان مسجد را امکان پذیر می سازد ، در این بخش حدیث زیبای « بهشت زیر پای مادران است » نقش بسته است.

امروزه مسجد ملک فیصل به عنوان یکی از شاهکارهای معماری معاصر جهان اسلام معرفی می شود و با مساحت پنج هزار متر مربع هنوز یکی از بزرگ ترین مسجدهای جهان به حساب می آید و یکی از مکان های دیدنی و مورد توجه گردشگران محسوب می شود . نمازخانه اصلی مسجد گنجایش ده هزار نفر و نمازخانه بانوان گنجایش پذیرائی از  ۱۵۰۰ نفر را دارد و با توجه به اینکه این مسجد از حیاط و فضاهای جانبی قابل توجهی نیز برخوردار است که در صورت لزوم می تواند پذیرای نمازگزاران باشد می توان گفت؛ حیاط مسجد توانایی پذیرش چهل هزار نفر و سکوی مسابقه روخوانی قرآن گنجایش ۲۷ هزار نفر را دارد و رواق های مسجد نیز می تواند ۲۴ هزار نفر را در خود جای دهد. افزون بر این، فضاهای سبز مجموعه مسجد نیز می تواند در صورت لزوم به عنوان فضای عبادی در نظر گرفته شود که خود گنجایش حضور  دویست هزار نفر را فراهم می کند  .

مسجد ملک فیصل را می‌توان به‌عنوان یکی از نقاط عطف در تحول معماری اسلامی در قرن بیستم ارزیابی کرد. این مسجد پلی است میان سنت و مدرنیته؛ از یک سو از فرم‌های بومی و سنتی بهره می‌گیرد و از سوی دیگر با زبان معماری مدرن جهانی سخن می‌گوید. این تلفیق، الگویی جدید در تعریف هویت اسلامی معاصر ارائه می‌دهد که نه صرفاً تقلید از گذشته است و نه گسست کامل از آن.

مسجد ملک فیصل نه‌تنها یک بنای عبادی، بلکه یک شاهکار معماری و نماد فرهنگی ملی است. این مسجد با تلفیق معماری اسلامی، مدرن، و بومی پاکستانی، نمونه‌ای نادر از طراحی معاصر است که هم پاسخ‌گوی نیازهای مذهبی و فرهنگی جامعه است و هم ارزش‌های زیبایی‌شناسی و معماری را در سطح جهانی ارتقا داده است. برای معماران، باستان‌شناسان، و پژوهشگران فرهنگی، مسجد شاه فیصل نمونه‌ای بی‌بدیل برای بررسی هم‌گرایی بین تاریخ، فرهنگ و نوآوری است.