خشکسالی؛ بلای جان میراث فرهنگی ایران

پدیده خشکسالی و گرمایش زمین موضوعی جهانی بوده و رفته رفته به بحرانی جدی تبدیل می‌شود. به همین دلیل طی سال‌های گذشته پژوهشگران متعددی با بهره‌گیری از ابزارهای پیشرفته مانند تصاویر ماهواره‌ای و مدل‌های آب و هوایی، به مطالعه جوانب این موضوع پرداخته و دریافتند که خشکسالی نه تنها سایت‌های باستانی را خشک و شکننده می‌کنند، بلکه این موضوع باعث فرسایش، شوره‌زدگی خاک و حتی دفن شدن برخی آثار در زیر لایه های خاک و شن می‌شود.

در این یادداشت سعی کرده‌ایم مطالعات علمی انجام شده در گوشه و کنار جهان از سال ۲۰۰۵ تا کنون را مرور کنیم و با الهام از پژوهش‌های جدید در مورد تکنیک‌های باستانی مدیریت آب، پیشنهادهای عملی برای اجرا در کشور داشته باشیم تا این تهدیدها به صورتی عملی‌تر مدیریت شوند.

تاثیر خشکسالی بر آثار باستانی در جهان و تجربیات جهانی

تحقیقات متعددی نشان می‌دهند که خشکسالی به طور عمومی از طریق کاهش رطوبت محیط، خاک و هوای منطقه را خشک کرده و این موضوع این باعث می‌شود برخی آثار چوبی، فلزی یا آجری سریعتر از روند عادی خود تجزیه شده و یا به دلیل پدیده های متاثر از خشکسالی مانند رشد بیابان‌ها، در زیر شن مدفون شوند. برای نمونه گزارش یونسکو در سال ۲۰۲۵، نشان می‌دهد که در تالاب‌های شمال اروپا و سایت‌هایی مانند محوطه عصر سنگ آگرود در سوئد، خشکسالی‌های طولانی سطح آب را پایین آورده و متعاقبا خاک‌های مرطوب کاهش پیدا کرده و به این ترتیب اکسیژن بیشتری به مواد ارگانیک مثل چوب‌های باستانی رسیده و باکتری‌ها سریع‌تر رشد داشته و در نهایت فرایند پوسیدگی تسریع می‌شود.

مطالعه دیگری که در سال ۲۰۲۲ در مجله E&E Newsمنتشر شد، نشان داد که خشکسالی اگرچه در مواردی باعث خشک شدن رودخانه‌ها و ظاهر شدن آثار پنهان در بستر آن‌ها می‌شود، اما همزمان این خشک شدن، فرسایش را بیشتر کرده و در صورت عدم دخالت به موقع باستان‌شناسان، آثاری که صدها سال در زیر آب سالم باقی مانده بودند، به سرعت دچار فرسایش شده و از بین می‌روند. مثلاً اخیرا در حوضه رود می‌سی‌سی‌پی آمریکا، خشکسالی شدید کشتی‌های غرق‌شده از قرن ۱۹ را نمایان کرد، اما نمک و باد خشک به سرعت این کشتی‌ها را نابود کرده و مشابه همین اتفاق در خاورمیانه هم دیده شده است.

به عنوان مثال در کشور عراق خشک شدن رودخانه‌ها باعث شوره‌زدگی و خوردگی بناهای باقی مانده از تمدن باستانی بابل شده است. وضعیت خشکسالی در خاورمیانه و ایران خاورمیانه که تمدن‌های باستانی متعددی در آن رشد کرده و از بین رفته‌اند،‌ شاهد خشکسالی‌های مکرری طی ۲۰ سال گذشته بوده و شرایط این منطقه طی سال‌های اخیر بدتر شده و این مساله سایت‌های باستانی را با مشکلات جدی روبرو کرده است.

نتایج مطالعه‌ای که در سال ۲۰۲۵ در ژورنال Landو با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای انجام شد، نشان می‌دهد که در این منطقه، خشکسالی چشمه‌های طبیعی را خشک کرده و باعث بیابان‌زایی و طوفان‌های گرد و غبار شده است و در نتیجه آثار باستانی، تپه‌های تاریخی و قلعه‌های ساسانی دچار تخریب و فرسایش جدی شده‌اند.

در ایران اما، خشکسالی طی ۲۰ سال گذشته یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها بوده و مستقیماً آثار باستانی را تحت تاثیر قرار داده است. طبق مطالعه‌ای در سال ۲۰۲۲ در ژورنال Iranian Studies منتشر شد، مشخص می‌شود خشکسالی به طور مستقیم پدیده‌های فرونشست زمین، فرسایش خاک و شوره‌زدگی را بیشتر کرده و در نتیجه آثار تاریخی به ویژه در مناطق مرکزی و جنوبی در معرض تخریب قرار گرفته و در این میان خشک شدن بیش از حد هوا و خاک روی بناهای خشتی و آجری تاثیر به سزایی داشته و دیوارها و کتیبه‌ها شکننده تر شده و نهایتا ترکیب شن و باد به سطوح این آثار لطمه وارد می‌کند. یافته‌های این مطالعه نشان می‌دهد بیش از ۷۷ درصد کشور با کمبود آب زیرزمینی روبرو شده و این مساله باعث شده سایت‌هایی مثل پاسارگاد یا تخت جمشید در معرض خطر بیشتر قرار بگیرند.

اگر از مناطق مرکزی و دشت‌ها به سمت کوهستان‌های غربی و شمالی کشور حرکت کنیم شاهد نوع دیگری از تاثیر خشکسالی بر آثار تاریخی خواهیم بود و برای نمونه در زاگرس غربی، تحقیقات منتشر شده در ژورنال Global and Planetary Change در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که فرکانس خشکسالی‌ها در چند قرن اخیر افزایش پیدا کرده و این موضوع اکوسیستم‌های جنگلی و آبی را دچار اختلال کرده است؛ این مساله نیز سایت‌های باستانی مانند غارهای پیش‌ از تاریخی یا قلعه‌های باستانی را با تهدیداتی جدی مثل خشکی بیش از حد و سپس بارش های سریع منجر به بروز سیلاب مواجه کرده است و به این ترتیب آثار دچار تخریب و آسیب می‌شوند.

در نهایت، گزارش امسال یونسکو هشدار می‌دهد که سه‌چهارم سایت‌های میراث جهانی، از جمله آثار موجود در ایران، به واسطه خشکسالی یا سیل تهدید شده و نیاز به حفاظت فوری دارند.

در این میان نکته جالب اینجاست که شواهد باستانی نشان می‌دهد تمدن‌های متعددی، مثل مایاها، آزتک‌ها، اینکاها و حتی جوامع خاورمیانه، در طول تاریخ خود با موفقیت توانسته‌اند در مناطق خشک و بایر کشاورزی کرده و با خشکسالی مبارزه کنند.

پژوهش‌هایی موسسه سلطنتی بلژیک و کرستین براون در دانشگاه آریزونا، نشان می‌دهد امروز نیز می‌توان بر اساس بررسی سایت‌های باستانی، این تکنیک‌های محلی را احیا کرده و از تاثیر مخرب خشکسالی بر بناهای تاریخی بکاهیم. برای نمونه سیستم چینامپاس مایاها در مکزیک واحدهای کوچک مستطیل‌شکل شناور روی آب برای آبیاری ، روشی قابل تقلید است که با کمک مردم محلی احیا شد و کشاورزی پایدار را در منطقه ممکن کرد. تجربه موفق بعدی در پرو دیده می‌شود، جایی که اینکاها از فرورفتگی‌های طبیعی زمین برای جمع‌آوری باران استفاده می‌کردند و حالا با همکاری مردم محلی‌، دوباره فعال شده است.

در خاورمیانه هم، پروژه‌ای در اردن توسط سامر تالوزی و برت دی وریس شکل گرفت که طی آن، سیستم کانال‌ها و مخازن باستانی از دوران روم (۹۰ میلادی) احیا شده و این سیستم آب بارش‌های زمستانی را از کوه‌ها به مخازن سنگی برده و تا ۸۰۰ سال پیش نیز مورد استفاده قرار داشت. امروزه با کمک محققان این سیستم مجددا احیا شده و امروزه ۱۰ درصد آب شهر ام‌الجمال را تامین می‌کند.

این یافته‌ها به وضوح نشان می‌دهندکه با کمک مطالعات باستان‌شناسی، زمین‌شناسی و در نظر داشتن شرایط بومی منطقه، می‌توان از تکنیک‌ها محلی، ارزان و پایدار برای مقابله با خشکسالی بهره برده و با این پدیده مقابله کرده و علاوه بر کمک به شرایط زیست مردم، از آثار تاریخی نیز محافظت کرده و تاثیر خشکسالی بر این مواریث را به حداقل رساند.

* دکتر احسان محمدحسینی، باستان‌شناس