شایعه؛ ویروسی برای بیماری و رویکردی برای توطئه آفرینی

سقراط فیلسوف بزرگ یونان باستان به دليل برخورداری از خرد و درايت فراوان، مورد ستايش بود. روزی یک فیلسوف بزرگ دیگری که از نزدیکان سقراط بود شتابزده نزد وی آمد و گفت: آيا ميداني راجع به يكي از شاگردانت چه شنيده ام؟سقراط پاسخ داد : لحظه اي صبر كن. قبل از اين كه به من چيزي بگويي از تو ميخواهم آزمون كوچكي را كه نامش آزمون سه پرسش است، بگذراني. اولين پرسش حقيقت است. آيا كاملا مطمئني آن چه را كه ميخواهي به من بگويي حقيقت دارد؟ مرد جواب داد: نه، فقط در موردش شنيده ام.
سقراط گفت: آيا آنچه راكه در مورد شاگردم ميخواهي بگويي خبر خوبي است؟مرد گفت: نه. بر عكس.
سقراط ادامه داد: پس ميخواهي خبر بدي در مورد شاگردم كه حتي در مورد حقيقت آن مطمئن نيستي بگويي؟  مرد كمي دستپاچه شد و شانه بالا انداخت.

سقراط سپس با تاکید بر اینکه اما پرسش سوم سودمند است، پرسید: آنچه را كه مي خواهي در مورد شاگردم به من بگويي برايم سودمند است؟ مرد پاسخ داد: نه واقعا.

سقراط نتيجه گيري كرد: اگر ميخواهي به من چيزي را بگويي كه نه خبر خوبي است و نه حقيقت داردو نه حتي سودمند است پس اصلا چرا ميخواهي آن را به من بگويي؟ مرد شرمنده بيرون رفت.

در نتیجه طرح هر موضوع و مساله ای باید بتواند تا برخی مولفه ها از جمله موارد بالا را دارا باشد ولی برخی انسان ها در جوامع مختلف از راهکار دیگری که شایعه نام دارد استفاده می کند.

شایعه چیست؟

به  لحاظ لغوي، شايعه به معناي خبرپراکني و خبري که شيوع پيدا کرده است، مي باشد.

شايعات مي توانند از هر طريقي اشاعه يابند، راديو، تلويزيون، مطبوعات و شخص به شخص. در هر شکل، حرکت آنها در ابتدا کند و بطئي است اما بتدريج مي تواند تند و نابود کننده باشد. در فصل لغت نامه اصول روانشناسي مان آمده است:

"هر گزارش تاييد نشده يا شرح يک حادثه که آزادانه – بدون توجه به راستي و نادرستي آن – دهن به دهن مي گردد را شايعه گويند.
ويژگي هاي شايعه را مي توان اينگونه برشمرد:

• خلاف واقع، غير عادي و توطئه انگيز است؛
• فاقد هرگونه سند و مدرك است؛
• پر ابهام است؛
• فاقد منبع معتبر و مشخص است؛
• ناشي از خلاء اجتماعي و نياز هاي جامعه است؛
• فريبنده و جذاب است؛
• ميزان جدي بودن و دوره انتشار آن قابل پيش بيني نيست

هماهنگی شایعه با رسوم
گرچه به تعداد آدم ها ، عقاید متفاوت وجود دارد اما غالبا این عقاید شکل گرفته از محیط و فرهنگی است که در آن تنفس می کنیم. بدین ترتیب در چرخش شایعه نوعی همانند سازی با فرهنگ وجود دارد. زمانی که افرادی با خلق و خوی متنوع داستانی را پخش می کنند، از واژه های عمومی و اصطلاحاتی که در زبان آنها رایج است (عادات زبان شناختی) استفاده می کنند. همه واژه های ناآشنا و اختصاصی و تعابیر انفرادی حذف می شوند و سرانجام تنها آن حداقل مشترکات موجود به بقاء خود ادامه می دهند. به عنوان مثال، می توان به شایعه ای که بارتلت، آن را در وفق با رسوم ذکر کرده است نام برد: یکی از افراد قبیله "سوازی" از انگلستان دیدن کرده بود. او از برخورد دوستانه پلیس انگلستان تعریف زیادی کرده بود. علت چنین برداشتی این بودکه افراد قبیله سوازی برای احترام به میهمانان دستشان را بلند می کنند. حالا او در کشوری بیگانه به خیال خود با علائمی آشنا، گرم و دوستانه برخورد کرده بود. این گونه همانند سازی های فرهنگی مسئول همه شایعات می شود.

شایعه پیامی است که به طرز غیر رسمی (معمولاً دهان به دهان) منتقل می‌شود و به موضوعی مربوط می‌شود که تحقیق در صحت و سقم آن مشکل است.

شایعه، از طبیعی‌ترین پدیده‌های اجتماعی و یکی از رایج‌ترین شیوه‌های کنش متقابل است که تاکنون کمتر شناخته شده است.

به گفته جامعه شناسان، شایعه یک مقوله اجتماعی و روانی با ابعاد گسترده‌ای است که ابعاد مختلف آن به ویژه در زمان‌های بحرانی (مثل زمان جنگ)، حالتی به مراتب حادتر به خود می‌گیرد.

هر چند کارکردهای اجتماعی شایعه کاملاً شناخته نیست، اما بیشتر در وضعیت‌های" ناهنجاری” در جامعه به وقوع می‌پیوندند، این بدان معنی است که شایعه، گزارش تایید نشده‌ای از وقایع است که به تعریف و تبیین وضعیت‌های مهمی که به صورت دو پهلو ظاهر می‌شود، کمک می‌کند.

شایعه را می توان پیامی دانست که به طرز غیر رسمی منتقل می‌شود و به موضوعی مربوط می‌شود که تحقیق در صحت و سقم آن مشکل است. شایعه شامل اطلاعاتی می‌شود که برای مردم اهمیت دارد. البته ممکن است بخشی از شایعه، حقیقت هم داشته باشد، هر چند می‌توان گفت که این حکم، همواره صادق نیست.

این پدیده فرایندی است که از طریق آن، اخباری پخش می‌شود، بدون آنکه از مجراهای رایج گذشته باشد. شایعه می‌تواند از یک اطلاع نادرست منشأ بگیرد یا آنکه منبع آن، اطلاعی درست، ولی اغراق آمیز و در هم باشد.

شکل گیری شایعه

شایعه معمولاً در زمینه‌ای از ابهام و تنش که تحت آن هنجارها یا باورها زیر سوال رود، خطراتی وجود داشته باشد، یا رفاه کافی در دسترس مردم نباشد، گسترش می‌یابد. همه این وضعیت‌ها باعث نگرانی و توجه می‌شود. این احساسات انگیزه لازم برای گوش دادن به شایعه و انتقال آن به دیگران را فراهم می‌آورد.
شایعه بیش از هر چیز از اهمیت و ابهام در موضوع، تغذیه می‌شود. این دو عامل بیانگر کنش متقابل زمینه‌های فردی و جمعی در شکل‌گیری و رواج شایعه است.

در انتقال شایعه سه عمل ادراک، به حافظه سپردن و گزارش کردن از فردی به فرد دیگر طی می‌شود. این مراحل در روند رواج شایعه از یک فرد به فرد دیگر، متناسب با دفعات انتقال، تقویت می‌شود و به طور طبیعی به کاستنی‌ها و افزودنی‌هایی بر اصل مطلب منتهی می‌گردد.

بدین ترتیب شایعه از مراحل اولیه شکل‌گیری تا تبدیل آن به گزارش نسبتاً ثابت، با روندهای اصلی زیر ارتباط دارد:

تسطیح: یعنی حذف برخی جزئیات که به نظر ناقلان شایعه، غیر مهم و کم اهمیت تلقی می‌شود. به بیان دیگر هر قدر شایعه بیشتر نشر یابد، رفته رفته کوتاه‌تر و فشرده‌تر و مختصرتر می‌گردد.

برجستگی: بدین معنا که برخی جزئیات در طی جریان انتقال شایعه، پایداری قابل ملاحظه دارد.
شایعه

انواع شایعه

پژوهشگران برای تقسیم بندی شایعه، تلاش‌های فراوانی کرده‌اند، اما از آنجا که روابط اجتماعی به هم پیوسته و انگیزه‌های درونی انسان‌ها متفاوت است. نمی‌توان تقسیمی فراگیر به دست داد که در همه جا مأخذ و قابل انطباق باشد.

انواع شایعه

شایعه‌های خزنده:

شایعه‌هایی که به آرامی منتشر می‌شود و مردم آن را به طور پنهانی و پچ پچ کنان و در گوشی به یکدیگر منتقل می‌کنند، نهایتاً در همه جا پخش می‌گردد.
شایعه‌های تند و سریع

شایعه‌هایی است که همچون آتش به خرمن می‌افتد! این نوع شایعه‌ها در زمانی کوتاه، گروه وسیعی را تحت پوشش می‌گیرد. آنچه درباره حوادث و فجایع، پیروزی‌های درخشان یا شکست‌ها در زمان جنگ انتشار می‌یابد، از این نمونه است. از آنجا که این‌گونه شایعه‌ها بار هیجانی و عاطفی فراوان دارد و هیجان‌هایی چون وحشت، خشم و خوشحالی ناگهانی ایجاد می‌کند، موجب بازتاب فوری می‌گردد.

شایعه‌های شناور

این‌گونه شایعه‌ها هر گاه شرایط را مساعد بیابد قوت می‌گیرد و در غیر این صورت مخفی می‌ماند تا موقعیت فراهم شود.
شایعه‌های وحشت:

شایعه‌های دیگری وجود دارد که موجب بروز وحشت می‌شود که به آن، شایعات وحشت می‌گویند. خطر این نوع شایعه‌ها آن است که هر کس شایعه را باور کند، معمولاً رفتارهایی ناگهانی و خشونت‌آمیز و توأم با فرار انجام می‌دهد.

انتشار شایعه

محتوای شایعه به مرور زمان تغییر می‌کند و میزان این تغییر تا حدود زیادی از واکنش‌های عاطفی ناشی از شایعه متأثر است. هر چه قدرت شایعه برای تحریک احساسات بیشتر باشد، احتمال تغییراتی که در محتوای شایعه بروز می‌کند، زیادتر است. کسانی که شایعه را منتقل می‌کنند، تمایل دارند برخی جزئیات را حذف و بر بعضی تاکید کنند. معمولاً تغییراتی که در جزئیات داده می‌شود، منعکس کننده ترس‌ها، تعصب‌ها، امیدها و دیگر احساسات مردمی است که شایعه را منتقل می‌سازند.

انتقال یک شایعه فرایندی اجتماعی است که یک یک افراد می‌توانند نقش‌های متعددی در آن داشته باشند. عده‌ای از افراد پیام آورند و بر شایعه تکیه کرده و آن را معتبر می‌دانند و منتقل می‌کنند. عده دیگر در نقش افراد شکاک ظاهر می‌شوند و درباره آنچه می‌شنوند، تردید می‌کنند. همچنین، عده‌ای ممکن است به تعبیر و تفسیر روی بیاورند و در فكر این باشند که چه رخ می‌دهد؟ و در نهایت، احتمالاً عده‌ای هم هستند که بر اساس شایعه‌ها تصمیم گیری می‌کنند و همین که شایعه‌ای پخش شد، به اقدامات خاصی دست می‌زنند.

چرا مردم شایعه را می‌پذیرند؟

هر شایعه‌ای برای پخش و پذیرش، نیازمند ارتباط با مخاطبین خود است. هر نیاز انسان، می‌تواند به شایعه، تحرک و پویایی خاصی ببخشد.

علل پخش شایعه:

• ایجاد بدبینی نسبت به مسئولان یک جامعه
• افزایش اضطراب و نگرانی در مردم
• ترور اخلاقی شخصیت
• ایجاد فضای ناسالم اجتماعی
• ایجاد تقابل و صف بندی میان قشرهای مختلف مردم
• شایعه در باره مرگ و زندگی برخی شخصیت های بین المللی

اخیرا و به عبارت دقیق دو روز پیش با توجه به پیروزی های ارتش و نیروهای مردمی عراق در استان راهبردی الانبار و برنامه ریزی برای عملیات آزاد سازی موصل روزنامه لبنانی الدیار در گزارشی نوشت: صدام دیکتاتور پیشین عراق زنده است و به همراه یکی از اعضای خانواده اش در یمن بسر می برد.

این روزنامه در ادامه گزارش خود مدعی شد که فردی که در عراق به دار آویخته شده بدل صدام بوده که شباهت زیادی به وی داشته است.

بسیاری از کارشناسان با توجه به مستندات خبری اعلام می کنند که این شایعه ای بیش نیست که توسط رسانه های وابسته و با پراکنده کردن شایعه ای که بتواند به روحیه مردم عراق لطمه زده و مانع روند عملیات موفقیت آمیز نظامی نیروهای مردمی و ارتش این کشور شود، توطئه تازه ای را آغاز کرده اند.

شبکه ایسکای نیوز در شهریور ماه گذشته به نقل از پایگاه خبری " ورلد نیوز دیلی ریپورت "نیز اخباری مبنی بر اینکه بن لادن سرکرده گروهک تروریستی القاعده زنده است منتشر کرد.

درست است که اسنودن تاکنون اطلاعات زیادی را درباره اسامه بن لادن منتشر کرده است اما هیچ گاه در این باره که او زنده، صحبتی نکرده است، اما این شبکه خبری منتشر شد که در آن از قول "ادوارد اسنودن"، مقاطعه کار سابق آژانس امنیت ملی آمریکا که به افشاگری‌های بی‌پرده‌اش از اقدامات و جاسوسی‌های ایالات متحده مشهور است، گفته شده بود که اسامه بن لادن زنده است و در باهاماس زندگی می کند.

ایسکانیوز در ادامه این گزارش خود نوشته بود، سایت «ورلد نیوز دیلی ریپورت»، سایتی است که در آن اخبار جعلی منتشر می شود. با وجود اینکه تئوری های زیادی درباره احتمال زنده بودن اسامه بن لادن وجود دارد بنابراین شاید به نظر نیاید که خبری که ورلد دیلی نیوز ریپورت کار کرده است، جعلی باشد. همین موضوع باعث اشتباه بسیاری از خبرگزاری ها و سایت های خبری شد.
در  پایگاه خبری ورلد نیوز دیلی ریپورت نمونه های جالبی از چنین تیترهای جنجالی خبری همچون «گاو مرده با صاعقه به زندگی بازگشت» و «مرد اهل کنتاکی به ۲۳۵۴۵۱ سال حبس محکوم شد» دیده می شوند.

پیشتر نیز در مورد مرگ استیو جابز رئیس شرکت شناخته شده " اپل" شایعه های فراوانی پس از مرگ وی مبنی بر این که او زنده است منتشر شده بود. مرگ یکی از خوانندگان شناخته شده آمریکایی نیز که به دلیل مصرف بالای مواد مخدر جان خود را از دست داده است، با شایعه های زیادی همراه شد و بسیاری از منابعی که در صدد دستیابی به درآمدهای میلیونی در در آمریکا بودند زنده بودن این خواننده را منتشر کردند.

شایعه پراکنی دامن لری پیچ مدیر عامل سابق گوگل را نیز گرفت و پس از کمتر ظاهر شدن در ملاء عام به دلیل یک بیماری جزئی، اخبار منتشر مبنی بر اینکه وی سخت بیمار است منتشر شد که البته این موضوع صحت نداشت و وی اعلام کرد که که هیچ مشکل جدی نداشته است.

انتهای پیام/خبرگزاری میزان