زنگ خطر هوش مصنوعی در آموزش و پرورش؛ اجرای سند ملی چرا به تعویق افتاد؟

با گسترش روزافزون فناوری هوش مصنوعی در آموزش و تربیت نیروی انسانی، بسیاری از کشورها برنامه‌های جامع و ساختاریافته‌ای برای آموزش این مهارت‌ها در مدارس خود تدوین کرده‌اند. 
در ایران نیز در سال‌های اخیر، مجموعه‌ای از اظهارنظرها و برنامه‌های مسئولان نشان می‌دهد که ضرورت ورود رسمی هوش مصنوعی به نظام آموزشی کشور مورد توجه قرار گرفته است؛ هرچند هنوز این روند نیازمند یک نقشه‌راه ملی و منسجم است.

بر اساس اعلام معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری، قرار است آموزش و پرورش از سال تحصیلی آینده، مفاهیم پایه هوش مصنوعی را برای حدود یک میلیون دانش‌آموز 7 تا 15 سال آموزش دهد؛ آموزشی که به‌صورت بازی‌محور و متناسب با سن طراحی شده تا دانش‌آموزان بدون ایجاد پیچیدگی، با مهارت‌های اولیه مرتبط با AI آشنا شوند.

وزیر آموزش‌وپرورش نیز اخیراً اعلام کرده است که این وزارتخانه برنامه‌های توسعه‌ای هوش مصنوعی را در سه سطح پیگیری می‌کند:آموزش مفاهیم پایه در کلاس درس، آموزش ده‌ها هزار معلم و تولید محتوا با کمک فناوری‌های هوش مصنوعی.

در همین زمینه، لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم توضیح داد که مسیر آموزش هوش مصنوعی در کشور، نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و فهم درست از اهداف آموزشی است.

وی گفت: وقتی درباره هوش مصنوعی در آموزش‌وپرورش صحبت می‌کنیم، باید تفکیک کنیم بین بخش‌هایی که مرتبط با سازمان و برنامه درسی هستند و بخشی که مربوط به مهارت‌ها و دانش دانش‌آموزان است. ما پژوهشی در این زمینه انجام داده‌ایم و وضعیت آموزش هوش مصنوعی در کشورهای مختلف جهان را بررسی کرده‌ایم. این تحقیق یافته‌های بسیار قابل توجهی دارد که بخشی از آن ظرف یک ماه آینده منتشر خواهد شد.

لطیفی به برنامه‌های آموزش و پرورش در زمینه هوش مصنوعی اشاره کرد و گفت: برای سال جاری، یک کتاب آموزشی هوش مصنوعی برای کاردانش آماده و چاپ شده است. این کتاب به صورت انتخابی در اختیار دانش‌آموزانی قرار می‌گیرد که علاقه‌مند به یادگیری هستند و شامل مفاهیم پایه AI، ملاحظات اخلاقی، کاربردهای انسانی و برخی مهارت‌های ضروری مانند پرامپت‌نویسی است.

وی ادامه داد: علاوه بر این، بخش‌هایی از مفاهیم پایه هوش مصنوعی در کتاب‌های درسی پایه ششم به بعد وارد شده تا آموزش‌ها به صورت یکپارچه و مستمر ارائه شود. همچنین در سازمان در حال پیگیری تشکیل کارگروه شایستگی دیجیتال هستیم تا چارچوب گسترده‌ای برای توانمندسازی معلمان و طراحی برنامه‌های آموزشی فراهم شود.

اقداماتی که آموزش و پرورش در زمینه هوش مصنوعی انجام داده است، نشان می‌دهد که نگاه مسئولان برای ارتقای توان معلمان و آماده‌سازی مدارس برای ورود فناوری جدید جدی است.
از سوی دیگر، دولت نیز در سطح کلان، با تصویب ایجاد سازمان ملی هوش مصنوعی و تدوین طرح ملی توسعه هوش مصنوعی، بر ضرورت تحول آموزشی و تربیت نیروی انسانی متخصص تأکید کرده است. 

طبق این طرح، یکی از محورهای اصلی توسعه، «تحول آموزش و ایجاد برنامه‌های رسمی برای آموزش مهارت‌های هوش مصنوعی» است.

البته این تحول همراه با چالش‌هایی است که رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به آن اشاره کرده است.

لطیفی درباره دستیارهای آموزشی هوش مصنوعی گفت: بحث استفاده از AI به‌عنوان دستیار آموزشی هنوز با چالش‌ها و ابهام‌های جدی همراه است و نمی‌توان به آن به عنوان ابزاری قابل اعتماد و مستقل اتکا کرد. توسعه مدل‌های بزرگ زبانی (LLM) نیز مستلزم سرمایه‌گذاری سنگین و همکاری با مجموعه‌های خارج از وزارت آموزش‌وپرورش است، اما در صورت تحقق می‌تواند اقدامی مؤثر باشد.

توانمندسازی معلمان، اولویت اصلی

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی تأکید کرد:یکی از مهم‌ترین اقدامات آغازین در آموزش هوش مصنوعی، توانمندسازی معلمان است. یک معلم آگاه و توانمند می‌تواند AI را به عنوان ابزار کمکی به بهترین شکل در کلاس به کار گیرد، در حالی که صرف دسترسی دانش‌آموزان به ابزارها، بدون آموزش صحیح، مفید نخواهد بود.
وی افزود: اولویت آموزش ضمن خدمت معلمان بسیار بیشتر از فراهم کردن ابزار هوش مصنوعی برای دانش‌آموزان است؛ زیرا دانش‌آموزان ممکن است نتوانند یافته‌های واقعی را از یافته‌های نادرست یا توهمی تشخیص دهند. توانمندسازی معلمان، کلید موفقیت هر برنامه هوش مصنوعی در مدارس است.

الگوهای جهانی در حوزه هوش مصنوعی در نظام آموزشی

کشورهای مختلف برای آموزش هوش مصنوعی از مدل‌های استاندارد استفاده می‌کنند. در میان آن‌ها، طرح AI4K12 یکی از جامع‌ترین الگوهایی است که آموزش AI را برای دانش‌آموزان از پایه تا پایان دبیرستان استانداردسازی کرده است.

چارچوبی که با همکاری انجمن مربیان علوم کامپیوتر آمریکا، بنیاد ملی علوم و گروه‌های تخصصی تعلیم‌وتربیت طراحی شده است و هدف آن استانداردسازی آموزش هوش مصنوعی برای دانش‌آموزان در مقاطع مختلف تحصیلی است. 
این پروژه دقیقاً مشخص می‌کند که دانش‌آموزان هر گروه سنی چه مفاهیمی از هوش مصنوعی را باید درک کنند، چگونه آن‌ها را بیاموزند و چه نگرش اخلاقی نسبت به فناوری داشته باشند.

در چارچوب AI4K12، مجموعه‌ای از مهارت‌ها در پنج حوزه اصلی تعریف شده است: نمایش دانش، یادگیری ماشینی، پردازش زبان طبیعی، ادراک هوشمند و اخلاق و پیامدهای اجتماعی هوش مصنوعی. این چارچوب تلاش می‌کند مفاهیم پیچیده‌ای مانند شبکه‌های عصبی، الگوریتم‌های تصمیم‌گیری یا سوگیری داده‌ای را به زبانی قابل‌فهم و متناسب با سن دانش‌آموزان ارائه کند.

در کنار AI4K12، مجموعه‌های بین‌المللی دیگری مانند AI4ALL، Code.org و Microsoft Educator AI نیز برنامه‌های ساخت‌یافته‌ای برای آموزش مهارت‌های هوش مصنوعی ارائه کرده‌اند. 

بررسی عملکرد این مجموعه‌ها نشان می‌دهد که کشورها با یک نقشه‌راه منظم، توانسته‌اند آموزش هوش مصنوعی را به بخشی از نظام آموزشی رسمی تبدیل کنند.

این موضوع دغدغه مسئولان آموزش و پرورش نیز است. به گفته لطیفی رئیس رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی متأسفانه در کشور ما هنوز یک فهم عوامانه از آموزش هوش مصنوعی وجود دارد. برخی فکر می‌کنند آموزش AI صرفاً به آموزش کار با چت‌بات‌ها یا پرامپت‌نویسی محدود می‌شود؛ در حالی که دانش‌آموزان پیش از آموزش رسمی، بسیاری از این مهارت‌ها را تجربه کرده‌اند. بنابراین باید مشخص شود که ما می‌خواهیم دانش‌آموز را صرفاً کاربر و استفاده‌کننده آموزش دهیم یا می‌خواهیم او را به توسعه‌دهنده هوش مصنوعی تبدیل کنیم. بدون این فهم درست، برنامه‌های آموزشی اثرگذار نخواهند بود.

کارشناس علوم تربیتی نیز در اظهارنظرهای خودشان بر همین اساس با تاکید بر این موضوع، پیشنهاد داده‌اند که اگر نظام آموزشی کشورمان قصد دارد آموزش هوش مصنوعی را در مدارس به‌صورت پایدار اجرایی کند، لازم است اقدامات زیر را در قالب یک برنامه‌ ملی طراحی و اجرا شود:

به‌عنوان نخستین گام، آموزش و توانمندسازی معلمان باید در اولویت قرار گیرد. تجربه کشورهایی که از مدل AI4K12 استفاده کرده‌اند نشان می‌دهد بدون افزایش مهارت معلمان، ورود مفاهیم جدید به کلاس درس با موفقیت همراه نخواهد بود.

در گام دوم، محتوا و واحدهای درسی ویژه هر گروه سنی باید طراحی شود. استانداردهای جهانی تأکید می‌کنند که دانش‌آموزان دوره ابتدایی، متوسطه اول و متوسطه دوم باید سطح متفاوتی از مفاهیم هوش مصنوعی را بیاموزند.
گام سوم، توسعه پلتفرم‌های بومی یادگیری تطبیقی است؛ پلتفرم‌هایی که عملکرد دانش‌آموز را تحلیل کرده و بر اساس میزان پیشرفت، محتوای جدید تولید کنند. بسیاری از کشورها برای افزایش کیفیت آموزش از چنین ابزارهایی استفاده می‌کنند.

از دیگر نیازهای قطعی کشور، ایجاد آزمایشگاه‌های هوش مصنوعی ویژه دانش‌آموزان است؛ فضاهایی که امکان تجربه عملی، اجرای پروژه‌های ساده و شبیه‌سازی الگوریتم‌ها را فراهم می‌کند و به گفته مسئولان، در برنامه توسعه‌ای وزارت آموزش‌وپرورش نیز جایگاه ویژه‌ای خواهد داشت.

در نهایت، تدوین چارچوب اخلاقی و حقوقی استفاده از هوش مصنوعی در مدارس ضروری است. موضوعاتی مانند حریم خصوصی دانش‌آموزان، حفاظت از داده‌ها، سوگیری الگوریتمی و ضوابط استفاده از ابزارهای هوشمند باید به‌صورت شفاف مشخص شود تا از آسیب‌های احتمالی جلوگیری شود.

بررسی اظهارنظرهای مسئولان و روندهای جهانی نشان می‌دهد که ایران در آغاز راه تحول آموزشی مبتنی بر هوش مصنوعی قرار گرفته است. با این حال، برای تبدیل این تلاش‌ها به یک برنامه پایدار و نظام‌مند، اجراى دقیق و بهنگام نقشه‌راه ملی آموزش هوش مصنوعی ضروری است

لازم به ذکر است که در صورت تعلل در اجراى صحیح برنامه هاى تدوین شده در این بخش، شکاف مهارت‌های AI میان دانش‌آموزان ایرانی و نسل‌های آینده در جهان به سرعت افزایش خواهد یافت؛ شکافی که جبران آن در سال‌های آینده به‌مراتب دشوارتر خواهد شد.