نقش بی‌بدیل ادبیات فارسی در ترویج معارف دینی

خانم دکتر حکیمه دبیران، استاد زبان و ادبیات فارسی، در نشست فرهنگی کانون اسلامی فارغ‌التحصیلان شبه قاره هند که روز شنبه سوم خرداد سال جاری در محل اصلی این کانون برگزار شد، اظهار داشتند که ادبیات فارسی در دوره اسلامی، به‌عنوان ابزاری برجسته برای تبیین و ترویج مفاهیم دینی، نقشی بی‌بدیل ایفا کرده است. ایشان تأکید کردند که این تأثیر در آثار شاعران و نویسندگان پارسی‌گوی در ایران، شبه‌قاره هند و دیگر مناطق پارسی‌زبان به‌وضوح قابل مشاهده است. به گفته ایشان، ایرانیان با ایمانی راسخ و شوق به تعالیم قرآنی و اخلاق نبوی، ارزش‌های اسلامی را از طریق آثار ادبی فاخر به نمایش گذاشته‌اند. هنگامی که اراده جمعی مسلمانان برای نشر معارف دینی افزایش می‌یافت، ادیبان و دانشمندان وظیفه تدوین و ترجمه متون هدایتگر را بر عهده می‌گرفتند و به آموزش دقیق مبانی اسلامی اهتمام می‌ورزیدند.

خانم دکتر حکیمه دبیران در ادامه سخنان خود به جایگاه ویژه حکیم ابوالقاسم فردوسی در این عرصه اشاره کردند. ایشان فرمودند که فردوسی با زبانی شیوا و بیانی رسا، آیات قرآنی و احادیث نبوی را در شاهنامه به کار برده و ارادت عمیق خود را به پیامبر اکرم (ص) و خاندان پاک ایشان ابراز داشته است. به باور ایشان، این ارادت چنان در اشعار فردوسی متجلی است که گویی ایمان او به اسلام، محور تمامی دلبستگی‌هایش به فرهنگ و تاریخ ایران قرار گرفته است. ایشان افزودند که فردوسی نه‌تنها در مقام حماسه‌سرایی و روایت داستان‌های پهلوانی، بلکه در جایگاه یک راهنمای دینی، مفاهیم الهی را با نظمی بدیع بیان کرده است. برای مثال، ایشان به بیت «من شهر علمم، علی‌ام در است / درست این سخن گفت پیغمبر است» اشاره کردند که نشان‌دهنده ارجاع فردوسی به حدیث شریف و اعتقاد راسخ او به خاندان نبوت است.

خانم دکتر حکیمه دبیران همچنین به سنت آغاز کلام با «بسم الله الرحمن الرحیم» در قرآن کریم اشاره کردند که الگویی برای سخنوران پارسی فراهم آورده است. ایشان بیان داشتند که حکیم فردوسی در دیباچه شاهنامه، با ستایش «خداوند جان و خرد»، به عجز خود در برابر عظمت ذات الهی اعتراف می‌کند. به گفته ایشان، بیت «به نام خداوند جان و خرد / کزین برتر اندیشه برنگذرد» این اعتراف را نشان می‌دهد و با فرمایش حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه همخوانی دارد که می‌فرماید: «الحمدلله الذی لا یبلغه القائلون و لا یحصی نعمه العادون». ایشان افزودند که فردوسی با توصیف خداوند به‌عنوان «روزی‌ده و رهنما»، به آیاتی نظیر «الله الذی خلقکم ثم رزقکم» و «والله یهدی من یشاء الی صراط مستقیم» اشاره کرده و رزق مادی و معنوی را در اشعار خود برجسته ساخته است.

خانم دکتر حکیمه دبیران در بخش دیگری از سخنان خود به تأثیر مشاهده پدیده‌های عظیم آفرینش بر اندیشه فردوسی پرداختند. ایشان اظهار داشتند که حکیم طوس با تأمل در آیاتی چون «و هو الذی خلق اللیل و النهار و الشمس و القمر»، در بیت «کیوان و گردان سپهر / فروزنده ماه و ناهید و مهر» به توصیف آفرینش آسمان‌ها و زمین پرداخته است. به گفته ایشان، فردوسی با الهام از خطبه اول نهج‌البلاغه، ذات الهی را برتر از نام و نشان توصیف کرده و با بهره‌گیری از آیه «لا تدرکه الابصار و هو لطیف الخبیر»، بیان می‌کند که خداوند از درک چشمان ظاهری و اندیشه بشری خارج است.

خانم دکتر حکیمه دبیران در پایان سخنان خود به ستایش خرد در شاهنامه اشاره کردند. ایشان فرمودند که فردوسی خرد را به‌عنوان برترین موهبت الهی معرفی کرده و بخشی از مقدمه شاهنامه را به توصیف آن اختصاص داده است. به گفته ایشان، حکیم طوس خرد را رهنما، دلگشا و دستگیر در دنیا و آخرت می‌داند و با الهام از حدیث قدسی «لما خلق الله العقل»، آن را بهترین مخلوق الهی می‌خواند. ایشان افزودند که این نگاه با آیه «قل هل یستوی الذین یعلمون والذین لا یعلمون» همسو است و فردوسی با خطاب «ای خردمند»، مخاطب را به تأمل در اهمیت خرد دعوت می‌کند. ایشان در پایان تأکید کردند که فردوسی با اظهار بندگی به اهل بیت (ع) و با بیت «منم بنده اهل بیت نبی / ستاینده خاک پای وصی»، باور قلبی خود را بیان کرده و با پیوند ادبیات فارسی و تعالیم اسلامی، شاهنامه را به اثری بی‌بدیل در تبیین ارزش‌های دینی و انسانی تبدیل کرده است.